Dieze Boven Water

Deze Digitale Interactieve Rapportage is inherent verbonden aan de volledige rapportage op papier, dit is de samenvatting van de complete papieren versie. De digitale rapportage bevat veel data, kaarten en verbeeldingen waar de keuzes voor de methodiek en maatregelen op gebaseerd zijn, daarnaast bevat ze samengevatte teksten uit de volledige rapportage voor elk hoofdstuk.

Download volledige rapportage

Met Ctrl+ of Ctrl- kan de ratio tussen afbeeldingen en tekst aangepast worden (door verschillende schermgroottes van pc's en laptops kan dit mogelijk de ervaring belemmeren in de standaard ratio van je browser).

Vervangingsgolf in wederopbouw wijken

De openbare ruimte en de ondergrondse infrastructuur in Zwolle en andere Nederlandse gemeenten is grotendeels na de oorlog aangelegd. Wederopbouwwijken, zoals Dieze in Zwolle, zijn na de oorlog met spoed gebouwd om tegemoet te komen aan de enorme vraag naar woningen. De gebouwen, de straten, het groen, het watersysteem, de riolen, de andere kabels en leidingen in deze wijken hebben nu allemaal de leeftijd van ongeveer 60 jaar. De verschillende onderdelen, zoals de riolen, naderen hun technische levensduur en zullen binnen een jaar of 10 aan vervanging toe zijn. In het beheer van deze systemen heeft de focus vooralsnog gelegen op het in stand houden van het bestaande. Het resultaat van dit conventionele beheer is een geoptimaliseerd systeem met gerepareerde of vervangen onderdelen.

In deze rapportage kijken we op een andere manier naar deze beheer- en vervangingsopgave door de transformatieopgave in de wijk in zijn totaliteit te bezien. In een wijk- of gebiedsgerichte aanpak kunnen de ruimtelijke verbindingen tussen de verschillende opgaven nadrukkelijk worden opgezocht. De vervangingsinvesteringen kunnen zodanig op elkaar worden afgestemd dat zij elkaar versterken. Een nieuwe tijd brengt ook nieuwe eisen met zich mee. De klimaatadaptatie-opgave stelt bijvoorbeeld nieuwe eisen aan de riolen.

Kunnen we de vervangingsopgave zien als een kans om de wijk toekomstbestendig te maken? Er kan een vervangingsritme ontstaan dat ruimtelijk geordend is en de geschiedenis volgt van de uitbreiding van de stad. Wijk voor wijk komt aan de beurt. De naderende ‘vervangingsgolf’ is een transformatie moment; een stap in de canon van de wijk. En die transformatie is noodzakelijk. Grote maatschappelijke, economische, technologische en klimatologische ontwikkelingen stellen nieuwe eisen aan het gebruik, de inrichting maar ook het beheer van de openbare ruimte. Van de openbare ruimte wordt geëist dat hij seniorproof, beweegvriendelijk, inclusief, klimaat adaptief, smart en circulair is.

Bij wijkgericht beheer is het ondergrondse en bovengrondse beheer van de openbare ruimte strategische verbonden met de ambities op diverse beleidsterreinen. Onderhoudsmiddelen vormen als basisfinanciering een hefboom om gezamenlijk de gewenste ontwikkelingen vorm te geven. De vervangingsgolf biedt de basis om integrale verandering te realiseren.

Rioolbeheer

In dit rapport zoomen we in op rioolbeheer. Door middel van een ontwerpend onderzoek – uitgevoerd in de Zwolse wijk Dieze - tonen we aan dat wijkgericht beheer (of ontwikkelend beheer) een interessant alternatief biedt voor de conventionele methode door de positieve effecten die het heeft op de bredere wijkontwikkeling en door de kansen die het biedt voor urgente opgaven van klimaatadaptatie en energie-transitie.

Bijzonder aan rioolbeheer is dat onder de huidige regelgeving sowieso geanticipeerd moet worden op de grote vervangingsgolven. Onderdeel van een Gemeentelijk Riolerings Plan is een Kosten Dekkingsplan voor de komende 50 jaar. Die is bedoeld om de pieken in toekomstige uitgaven tijdig te signaleren en op te kunnen vangen door verhoging van de rioolheffing. Het GRP richt zich op het beleid voor de komende planperiode van 5 jaar. Voor Zwolle en veel andere gemeenten is dat beheer op basis van ‘Just in Time’-vervanging. In het Kosten Dekkingsplan van het GRP wordt dat beleid doorgetrokken naar de komende 50 jaar. Investeringskosten worden in 40 jaar afgeschreven. In de beheerplannen moet een gemeente op basis van levensduur en vervangingskosten in een kostendekkingsplan ver vooruit kijken, tegenwoordig vaak een planperiode van 60-80 jaar om grote vervangingsopgave, ofwel pieken in de rioolheffing, tijdig te signaleren. De vervanging in Dieze Oost in Zwolle staat dus op basis van bestaand beleid al op de planning.

Conventioneel versus Wijkgerichte benadering

In dit onderzoek werken we twee beheerwijzen uit. De conventionele aanpak wordt eerst als referentie uitgewerkt. Daarnaast en in vergelijking daarmee onderzoeken we een wijkgerichte aanpak, waarin de samenwerking met bewoners centraal staat. We verwachten met ons onderzoek aan te tonen dat Wijkgericht rioolbeheer, als voorbeeld van wijkgericht beheer in het algemeen, voor nagenoeg gelijke kosten meer bijdraagt aan maatschappelijke en lokale doelen dan conventioneel beheer. Met andere woorden: het maatschappelijk rendement van iedere bestede euro is groter. De video hieronder toont een animatie van de twee verschillende werkwijzen tijdens klimaatbuien.

Uitgangspunt van de conventionele benadering is het bestaande beleid – vastgelegd in onder andere het GRP - en de meest waarschijnlijke aanpassingen die we kunnen verwachten de komende jaren vanwege klimaatverandering (extreme buien, hittestress). Belangrijk daarbij zijn de normen hinder en overlast gerelateerd aan de wettelijke zorgplichten van de gemeente en met name verandering van de representatieve buien die bij de toetsing worden gebruikt. In het conventionele beleid staat ‘Just in time’ voorop. Vervanging van bestaande delen van het gemengde rioolsysteem wordt zo lang mogelijk voorkomen door reparaties. Alleen als het te frequent repareren het gebruik van de openbare ruimte beperkt (winkelstraat of wijkverbindingsweg bijvoorbeeld) kan eerder tot vervanging worden besloten. Vervanging wordt ook overwogen als gecombineerd kan worden met andere reconstructies in de openbare ruimte (vervanging van bestrating bijvoorbeeld of als zich kansen voordoen bij de aanleg van kabels en leidingen) en een werk met werk optie ontstaat, een eenmalige kans die moet worden gegrepen.

Voor de wijkgerichte aanpak gaan we uit van een vervanging van het rioolsysteem op wijkniveau. Een wijk is een verzameling gebieden die allemaal een bijdrage kunnen leveren aan de wateropgave van de wijk vanuit de beschikbare kwaliteiten. Voor de wijkgerichte aanpak hebben we de wijk in gebieden verdeeld op basis van een ‘stroomgebieden’ analyse van de verschillende karakteristieken van de gebieden, waarin maaiveldstromen en het rioolsysteem de grootste prioriteit hebben. De verkregen gebieden worden bekeken en getoetst op de mogelijkheid om lokale klimaatadaptieve maatregelen in te voeren die een positieve invloed uitoefenen op het gehele projectgebied. De drijvende veer van de wijkgerichte aanpak is het relinen van de riolen (het riool van binnenuit versterken). Deze techniek heeft een kostenreductie van 45% in vergelijking met een standaard riool vervanging, waardoor klimaatadaptieve maatregelen gefinancierd kunnen worden uit het originele budget voor de rioolvervangingsopgave. We willen voldoen aan de zorgplichten en streven ernaar om zoveel mogelijk invulling te geven aan de Zwolse Adaptatie Strategie in de wijk en daarbij spin-off te creëren voor de lokale werkgelegenheid. We maken in eerste instantie geen onderscheid tussen maatregelen op particulier of openbaar terrein. We gaan ervan uit dat de samenwerking met het WijBedrijf daarbij zal helpen. Per deelgebied werken we de opgave en de maatregelen uit. In een verdiepende slag zijn de maatregelen van de wijkgerichte aanpak per deelgebied uitgewerkt, waarbij gebruik is gemaakt van een analyse van alle mogelijke technieken die gebruikt kunnen worden om panden af te koppelen en water te infiltreren, te bergen en te verwerken. Deze analyse is vormgegeven als de Markt van Watertechnologie (MvW) waarin deze technieken getoond en uitgelegd worden in een aparte visuele en interactieve pagina. De technieken kunnen door de wijkonderneming en lokale aannemers die voor de wijkonderneming gaan werken worden ingezet.

De wijkgerichte benadering wordt ingevuld door uit te gaan van de samenwerking met het in Dieze aanwezige coöperatieve WijBedrijf. Het WijBedrijf staat dicht bij de bewoners van de wijk waardoor communicatie makkelijker verloopt. Het kan mogelijk taken overnemen van de gemeente. Het investeren in lokale hoveniers voor de uitvoering van werkzaamheden in het kader van de wijkgerichte aanpak kan eenvoudig via de wijkonderneming opgezet worden.

Inzet van WijBedrijf Dieze

In het conventionele beheer is vooral de afstemming met andere OR gerelateerde beheerders van belang. Het afstemmen van werkzaamheden gedurende de planperiode met bijvoorbeeld reconstructies van wegen, pleinen of groen. Om overbelasting te voorkomen worden bewoners gestimuleerd om hun regenwater niet te lozen op het riool, door het verlenen van subsidie voor afkoppelmaatregelen. Klimaatadaptatie, ofwel het beperken van schade door extreme buien wordt beschouwd als een opgave voor de grondeigenaar. Zo zal de gemeente als eigenaar van de openbare ruimte schade in die ruimte voorkomen. Particulieren worden bewust gemaakt van het gevaar en aangespoord maatregelen te treffen. Bij herontwikkeling wordt het lozen van regenwater verboden op het riool en moet 70 mm/u regen vastgehouden kunnen worden zonder lokale schade.

Kosten & Baten

De kosten voor de vervanging van het bestaande gemengde riool door een nieuw gemengd riool zijn geraamd op €6.25 miljoen. De kosten voor de aanleg van een gescheiden systeem zijn geraamd op €10.- miljoen.

De kosten voor de wijkgerichte aanpak vallen uiteen in drie delen: het relinen van de riolen, de aanleg van de sponsstructuur en waterbeheermaatregelen in de openbare ruimte en de exploitatie van het groen(beheer)bedrijf. De kosten zijn respectievelijk €3.44 miljoen, €1.83 miljoen, €807 duizend. Daarbij zijn de kosten voor groenbeheer gekapitaliseerd en is uitgegaan van een minimale variant waarbij de beheerkosten van de vve’s en corporatie niet meer dan anders zijn. De totale kosten voor de wijkgerichte aanpak met een minimale beheer variant komen dus overeen met de minimale kosten voor rioolvervanging. We denken dat de slaagkans groter wordt als het groenbedrijf het beheer en onderhoud van het groen in de wijk volledig over kan nemen van vve’s en corporaties. In die variant zijn de gekapitaliseerde kosten voor groenbeheer €1.43 miljoen. De totale kosten blijven nog stevig onder de werkelijk verwachte kosten voor rioolvervanging met een gescheiden systeem.

Conclusie & aanbevelingen

Ons onderzoek vormt een aansporing om de huidige conventionele werkwijze te heroverwegen. Door een wijkgerichte aanpak uit te werken hebben we laten zien dat het voor de gemeente mogelijk is om bij het beheren van de riolen niet alleen vanuit asset management te denken, maar ook aan te sluiten op de maatschappelijke ontwikkeling en gebruikers en leefomgeving centraal te zetten. We tonen aan dat een dergelijke benadering in samenwerking met een wijkonderneming meer lokale doelen kan dienen en niet meer geld hoeft te kosten dan de conventionele werkwijze. Er moet wel tijdig begonnen worden want voldoende tijd en menselijke maat zijn succesfactoren.

In de werkwijze staan samenwerking en gedeelde belangen centraal (wederzijdse participatie). De maatschappelijke doelen van gemeente sluiten aan op de wijkdoelstelling van het Coöperatieve WijBedrijf. Die doelen sluiten weer aan op de doelen van de leden van de coöperatie, de bewoners van de wijk en de VvE’s waarin ze georganiseerd zijn. Het sociale en woonbelang van de woningbouwcorporatie sluit aan bij de wijkdoelen van de Coöperatie en versterken elkaar.

De doelgerichte samenwerking met de coöperatie als verbindend en uitvoerend orgaan maakt integraal werken makkelijker zowel tussen verschillende disciplines (water, energie, RO, groen, sociaal etc.) maar ook tussen verschillende partijen (bewoners, ondernemers, VvE’s, corporaties, gemeente en provincie). De aanpak past prima binnen de kaders van de omgevingswet waar integraal werken, wijkgericht werken en participatie centraal staan. De aanpak sluit ook aan op de omgevingsvisie van de gemeente Zwolle voor 2030 (zie hoofdstuk 4 van de visie). Er leven circa 3,3 miljoen Nederlanders in een wederopbouw wijk en het voorbeeld dat we uitgewerkt hebben voor Dieze Oost kan representatief zijn voor meer naoorlogse wijken in Zwolle, in de regio en wellicht in Nederland.